Nikos Kazantzakis

[gr: Νίκος Καζαντζάκης]. W rocznicę urodzin.

Nazwisko „Kazantzakis” wydaje się być znane w Polsce powszechnie: któż z nas nie zna choćby z samego tytułu „Greka Zorby”? Wielu z nas powieść „Grek Zorba” przeczytało – to wiem, również wielu obejrzało doskonały film nakręcony w 1964 roku przez Michalisa Cacoyannisa z niezapomnianą rolą Anthony Quinn’a. Wydaje mi się, że z uwagi na wielką popularność filmu – rzadko kto nie zna melodii skomponowanej przez Mikisa Theodorakisa nazywanej potocznie „Tańcem Zorba”, a jej dźwięki niejednemu przywodzą na myśl końcową scenę filmu.

Nikos Kazantzakis [zdjęcie ze strony: https://pl.pinterest.com/nationalherald/noteworthy-greeks/] — Nikos Kazantzakis
[zdjęcie ze strony: pinterest. com/nationalherald/noteworthy-greeks/]

Nikos Kazantzakis to jednak nie tylko „Grek Zorba”: znacząca grupa osób powie, że to przecież również „Ostatnie kuszenie Chrystusa” – i będzie miała rację. Tu rodzi się pytanie: czy znamy powieść „Ostatnie kuszenie Chrystusa”, bośmy ją, wydaną przecież w Polsce w 1992 roku, przeczytali, czy też dlatego, że nakręcony w 1988 roku film Martina Scorsese został okrzyknięty „skandalizującym” i to powód, dla którego zetknęliśmy się z „Ostatnim kuszeniem Chrystusa”.

A przecież Nikos Kazantzakis to nie tylko „Grek Zorba” i nie tylko „Ostatnie kuszenie Chrystusa”…

Urodził się w Heraklionie na Krecie, wówczas jeszcze pod panowaniem tureckim, w rodzinie rolnika i sprzedawcy płodów rolnych. Wychowywał się na wsi wśród chłopów, poznał ich dialekt i zwyczaje, co znalazło odzwierciedlenie w jego późniejszej twórczości.
Za datę jego urodzenia przyjmuje się 18 dzień lutego 1883 roku, wskazując, że urodził się 30 dnia lutego 1883 roku (ta data spowodowana jest przejściem Grecji w 1923 roku z kalendarza gregoriańskiego na juliański).
Żądny wiedzy, zgodnie z wolą i życzeniem rodziców na studia wyjeżdża do Aten, by na tamtejszym uniwersytecie studiować prawo, a po otrzymaniu tytułu doktora praw – decyduje wyjechać do Francji, gdzie w paryskiej College de France studiuje filozofię będąc uczniem Henri Bergsona, którego wykłady (podobnie jak zetknięcie się z filozofią Friedricha Nietzschego) wywrą istotny wpływ na jego późniejszą twórczość.
Literacko debiutuje jeszcze w czasach studiów ateńskich opowiadaniem miłosnym „Wąż i Lilia” (1905) oraz niewielkim dramatem „Gdy świta”(1906) , a utworami tymi zyskuje uznanie ateńskiego środowiska literackiego i możliwość publikowania w czasopismach.
W czasie wojen bałkańskich walczy po stronie greckiej jako ochotnik, a potem w towarzystwie poety Angelosa Sikelianosa odbywa podróż do Grecji , w tym na Górę Athos, a podróż ta wywrze duży wpływ na jego przyszłe życie. Podróżuje do Rosji i Szwajcarii, mieszka w Berlinie i Wiedniu, wraca w końcu na Kretę, ale nie zostaje tu długo: już po roku rzuca się w wir kolejnych podróży jadąc do Hiszpanii, Egiptu (Synaj), Chin, Japonii, Rosji, Anglii i wielu innych miejsc Europy i Azji. Doświadczenia i obserwacje z tych (oraz późniejszych) podróży zebrane zostaną w kilkutomowy zbiór „Podróże” .

Nikos Kazantzakis [zdjęcie ze strony: https://www.linkedin.com/pulse] — Nikos Kazantzakis [zdjęcie ze strony: linkedin. com/pulse]

Przed wybuchem II wojny światowej osiada na wyspie Egina (tu napisze w 1946 roku swą najsłynniejszą powieść „Grek Zorba”): podczas okupacji poświęca się całkowicie pracy twórczej i nie uczestniczy w ruchu oporu. Po wojnie pracuje w Paryżu dla organizacji UNESCO. W 1948 roku decyduje na stałe zamieszkać w Antibes na francuskiej Riwierze, przebywając już do końca swego życia poza Grecją.


Nikos Kazantzakis w 1927 roku w Świątyni Afai na wyspie Egina [zdjęcia ze strony: kazantzakispublications. org/gr/archive02. php]

We Francji dużo pisze, przekłada też na nowogrecki dzieła filozoficzne i literackie: „Boską komedię” Dantego, oba eposy Homera (z prof. Kakridisem), „Fausta” Goethego, utwory Tagore’a, Rimbaud, a nawet Karola Darwina.
Uznawany dziś za jednego z najpłodnieszych spośród pisarzy greckich – za swoje najważniejsze dzieło uważał epopeję „Odyseja: wersja współczesna” . Oprócz niej pozostawił po sobie poematy poświęcone swym „przywódcom duchowym”, do których zaliczał El Greco, Lenina, Nietzschego i św. Franciszka (poświęcił mu też powieść „Biedaczyna z Asyżu” ). Za powieść „Ostatnie kuszenie Chrystusa” został ekskomunikowany przez grecki kościół prawosławny, który później zgłosił również protest wobec pokazów filmu Martina Scorsese.


po lewej Ateny (1928), a po prawej w Paleo Faliro (1927) – tu po lewej Pandelis Prevelakis [zdjęcia ze strony: kazantzakispublications. org/gr/archive02. php]

Nikos Kazantzakis umiera na skutek choroby 26 października 1957 w szpitalu w klinice uniwersyteckiej we Freiburgu. Jego ciało zostaje skremowane i, w związku ze sprzeciwem greckiego kościoła prawosławnego co do pochówku na cmentarzu prawosławnym – złożone do grobu na szczycie weneckiego fortu Martinego w Heraklionie na Krecie. Na pionowej płycie marmurowego nagrobka powstałego w latach 60-ch zobaczyć można napis (w wolnym tłumaczeniu): „Nie mam nadziei na nic, niczego się nie boję, jestem wolny” .


Grób Nikosa Kazantzakisa w Heraklionie [fot. Betaki 2013]

W Polsce o Nikosie Kazantzakisie napisano niewiele. Do znanych mi należą jedynie dwa opracowania:
1/. autorstwa prof. Iliasa Wrazasa „Zbawca Boga. Kuszenia Nikosa Kazantzakisa”: to wydane w 2009 roku przez Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego przedstawiające znane i mniej znane aspekty twórczości greckiego pisarza, w oparciu o wydaną również po polsku „Sztukę ascezy”, o której Kazantzakis pisał: „jest moim wyznaniem wiary, jądrem mojego dzieła, czymś więcej – jądrem całego mojego życia”;
2/. praca zbiorowa „Wyspiański, Kazandzakis i modernistyczne wizje antyku” pod redakcją naukową: M. Borowskiej, M. Kalinowskiej i P. Kanieckiego (Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego, 2012) zawierająca artykuły autorstwa między innymi Małgorzaty Borowskiej, Iliasa Wrazasa, Przemysława Kordosa, Karoliny Obuch, Iliany Genew-Puhalewej, o Grecji Kazantzakisa w nawiązaniach do antyku oraz o Kazantzakisie w konstekstach i rozmową o powieści „Kapetan Michał” z Bożeną Głodkowską.Z twórczości Nikosa Kazantzakisa natomiast na język polski przetłumaczono 7 pozycji (kolejność przypadkowa): „Grek Zorba”, „Ostatnie kuszenie Chrystusa”, „Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry”, „Raport dla El Greca”, „Kapetan Michał”, „Biedaczyna z Asyżu” i „Sztuka ascezy”, co może nie jest jakimś wielkim sukcesem uwzględniając rozmiar spadku pozostawionego przez twórcę, ale z pewnością pozwala na bliższe poznanie Kazantzakisa, jego myśli, wizji i przekonań.